'Wetenschappers: Atheïsme over hoogtepunt heen'

[eenvoudige_katholiek 0]

Wetenschappers: Atheïsme over hoogtepunt heen

In Nederland timmeren seculieren flink aan de weg, maar wereldwijd is het atheïsme allang over zijn hoogtepunt heen. Sterker nog: een seculiere eeuw heeft nooit bestaan. Religies hebben de toekomst.

De Amerikaanse wetenschappers Todd M. Johnson en Brian J. Grim houden zich al jaren bezig met cijfers over de ontwikkeling van wereldgodsdiensten. De twee onderzoekers van het Center for the Study of Global Christianity (Boston) en The Pew Forum for Religion and Public Life (Washington) hebben de handen ineengeslagen en hun gegevens over religieuze trends samengebracht in één boek: â€The World’s Religions in Figures†(uitg. John Wiley & Sons; 2013).

Dat de mens een religieus wezen is, staat als een paal boven water. Wereldwijd bestaan er zo’n 10.000 verschillende godsdiensten. De meeste mensen noemen zich christen, moslim, hindoeïst, boeddhist, of ze geloven dat er geen God bestaat (atheïsten) of menen daar geen uitspraken over te kunnen doen (agnosten).

De religieuze wereldkaart is de afgelopen honderd jaar sterk veranderd, meer dan in welke eeuw daarvoor. Johnson en Grim laten zien dat tussen 1910 en 2010 –hun peildata– het aandeel christenen van de wereldbevolking licht is teruggelopen: van 34,8 procent naar 32,8 procent. Toch noemt een derde van alle mensen zich nog christen.

Een tweede trend is de sterke opkomst van de islam. Aan het begin van de vorige eeuw noemde 12,6 procent van de wereldbevolking zich moslim, nu is dat 22,5 procent. Ook het atheïsme en het agnosticisme maakten in deze periode een spectaculaire groei door: van minder dan 1 procent tot ruim een tiende van de wereldbevolking.

Bij het boeddhisme en de Chinese volksreligies was de ontwikkeling precies andersom. In 1910 hing bijna een derde van de wereldbevolking een van deze godsdiensten aan; nu is dat nog slechts 13,5 procent.

De veranderingen in het religieuze landschap worden nog duidelijker wanneer de cijfers worden afgezet tegen de groei van de wereldbevolking. Die nam in de periode 1910-2010 gemiddeld met 1,38 procent per jaar toe. Het aantal atheïsten en agnosten groeide ruim vier keer sneller.

Het plaatje zag er de afgelopen tien jaar echter weer heel anders uit. De wereldbevolking nam in die periode toe met gemiddeld 1,2 procent per jaar, maar de groei van het aantal atheïsten en agnosten bleef daarbij ver achter: respectievelijk 0,05 procent en 0,32 procent. De oorzaak ligt grotendeels in de herleving van religie in China, met name van het christendom.

Geografisch zwaartepunt

De afgelopen honderd jaar rekende steeds ongeveer een derde van de wereldbevolking zich tot het christendom. De belangrijkste ontwikkeling was de verschuiving van het geografisch zwaartepunt van het christendom van het noorden naar het zuiden. In 1910 woonde meer dan 80 procent van alle christenen in Europa en Noord-Amerika; nu is dat minder dan 40 procent. De gemiddelde christen is allang geen reformatorische Nederlander of lutherse Duitser meer, maar een charismatische latino, een anglicaanse Afrikaan of een gereformeerde Aziaat.

Deze veranderingen in het wereldwijde christendom beginnen langzaam door te dringen tot westerse christenen. De Rooms-Katholieke Kerk koos vorige maand voor het eerst in haar geschiedenis een paus uit Zuid-Amerika. Tekenend is ook dat conservatieve episcopale gemeenten in de Verenigde Staten (zoals Falls Church in Virginia, waar ooit president George Washington naar de kerk ging) zich onder toezicht stellen van behoudende anglicaanse bisschoppen uit Afrika.

Ondanks de enorme toename van evangelische en met name charismatische kerken, vooral in Zuid-Amerika, groeide het aantal rooms-katholieken wereldwijd sneller dan het aantal protestanten. Op dit moment is 51,5 procent van de in totaal 2,26 miljard christenen lid van de Rooms-Katholieke Kerk. In 1910 was dat nog 47,7 procent. In zending waren de rooms-katholieken misschien wat minder succesvol dan de protestanten, ze kregen wel meer kinderen en daardoor groeiden ze toch even wat harder.

Ook de tijd dat de meeste christenen Engels, Duits of Frans spraken, is voorbij. Sinds 1970 staat het Spaans op nummer één: voor bijna 370 miljoen christenen is dat de moedertaal. Met de snelle groei van het christendom in China is het Mandarijn inmiddels de vijfde ‘christelijke’ taal geworden, nog voor het Frans en het Duits. Het Engels staat nog op de tweede plaats (252 miljoen sprekers), het Nederlands op de 22e.

Islam

Bleef het percentage christenen in honderd jaar tijd nagenoeg gelijk, de islam beleefde een gouden eeuw. Het aantal aanhangers van deze godsdienst, in de zevende eeuw gesticht door Mohammed op het Arabisch schiereiland, nam toe van 12,6 procent tot 22,5 procent van de wereldbevolking. Daarmee groeide de islam bijna anderhalf keer zo snel als de wereldbevolking. In sommige delen van de wereld, met name in Afrika, kan deze groei worden toegeschreven aan zendingsactiviteiten, maar meestal was een hoog geboortecijfer de oorzaak.

De islam telt in totaal bijna 1,6 miljard aanhangers. De meeste moslims wonen in Indonesië, gevolgd door India, Pakistan, Bangladesh en Iran. Met andere woorden: het centrum van de islam ligt niet in de Arabische wereld, maar ten oosten daarvan.

Ook in Noord-Europa maakte de islam een flinke groei door. In 1910 moesten moslims daar met een vergootglas worden gezocht: er waren er maar 600. Nu zijn dat er 2,8 miljoen. West-Europa laat hetzelfde beeld zien: het aantal moslims nam in honderd jaar tijd toe van 51.000 naar 11,5 miljoen – 6,1 procent van de bevolking.

Politici zijn vaak zeer geïnteresseerd in dit soort cijfers. De westerse wereld werd het afgelopen decennium verschillende keren opgeschrikt door aanslagen van moslimradicalen en dat maakt de vraag actueel of de islam, en dan vooral de extremistische hoek, in de toekomst zal groeien. De cijfers van Johnson en Grim kunnen hen misschien wat geruststellen. De islamitische bevolking in Europa zal naar verwachting groeien van 5,6 procent nu naar 6,9 procent in 2050. Dat is een behoorlijke groei, maar de toename is ook weer niet zo groot als anti-islamisten ons willen doen geloven.

Agnosticisme

Johnson en Grim maken in hun studie een duidelijk onderscheid tussen agnosten en atheïsten. Onder â€agnosticisme†vallen alle mensen die geloven dat het onmogelijk is om uitspraken te doen over het bestaan van God, maar ook andere niet-religieuzen zoals secularisten, materialisten en humanisten. Atheïsten daarentegen maken expliciet duidelijk dat ze niet in een god of God geloven.

Hoewel agnosten officieel geen godsdienst aanhangen, zijn ze toch vaak religieus actief, zo blijkt uit recent onderzoek van The Pew Forum. Zo’n 42 procent van de agnosten in de Verenigde Staten bidt ten minst één keer per maand en 41 procent van hen geeft aan dat godsdienst op zijn minst „enigszins belangrijk†is in hun leven.

Het agnosticisme maakte in de twintigste eeuw een spectaculaire groei door. Honderd jaar geleden waren er nauwelijks agnosten: 0,2 procent van de wereldbevolking. De decennia daarna groeide hun aantal echter enorm, mede door de opkomst van het communisme, het wetenschappelijk denken en de teleurstelling over twee wereldoorlogen. In de tien dichtstbevolkte landen ter wereld noemt tegenwoordig meer dan een kwart van de mensen zich agnost.

Wereldwijd is bijna 10 procent van de mensen agnost. Noord-Korea is het land met het hoogste percentage: 56,1. Nederland staat op de zevende plaats, net als in 1910. Maar er is een groot verschil: toen was 1,3 procent van de bevolking agnost, nu 26,4 procent. Dat zijn ruim 4 miljoen mensen, meer dan alle inwoners van Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht bij elkaar.

MEER...

Dit is trouwens de desbetreffende online database: http://www.worldreligiondatabase.org/wrd_default.asp

Ik denk trouwens niet dat dit perse goed of slecht nieuws is voor Christenen. Een religieuze vorm die fijn aansluit bij de wensen van de mens i.p.v. wat ze nodig heeft, lijkt me altijd gevaarlijker dan atheisme.

[Humanist 0]

Bevestigt maar weer eens dat religie vrijwel compleet cultureel bepaald is. Als de bevolking in India met 500.000.000 toeneemt, zal het Hindoeïsme met 450.000.000 (ofzo) toenemen.

Ofwel: dit onderzoek zegt meer over bevolkingsgroei dan over de (toe- of afnemende) vraag naar religie.

[Thorgrem 430]

Aldus iemand uit een gebied waar cultureel bepaald is dat men waarschijnlijk atheïst is of wordt.

[Humanist 0]

Zeg ik dat dat niet zo is?

Voor mij geeft dit maar weer eens aan dat het allemaal één pot nat (mythisch) is. Ieder gemiddeld lid van een bepaalde religie gelooft even heilig in zijn/haar gelijk van de religie die hij/zij aanhangt.

En aangezien ze niet allemaal juist kunnen zijn...

[Thorgrem 430]

Zeg ik dat dat niet zo is?

Die indruk wek je op zijn minst door de eerste zin.

[MysticNetherlands 298]

Aldus iemand uit een gebied waar cultureel bepaald is dat men waarschijnlijk atheïst is of wordt.

Je kunt het als lachwekkend afdoen, maar hij heeft wel een punt. De kans dat je Hindoe wordt als je in India wordt geboren is natuurlijk veel groter dan als je hier geboren wordt. Ontkennen dat religie heel sterk cultuur- en familiegebonden is lijkt me nogal onzinnig.

[Dubito 0]

In Indonesia is men op papier moslim (86%). Volgens de koran is geloof in magie streng verboden. Maar het oude volksgeloof in magie en natuurkrachten onder de Indonesiërs is alom aanwezig. Veel ouder dan de islam, die van buiten komt. Van hoog tot laag bezoekt men de lokale doekoen voor een amulet, geneeskrachtig water of vervloeking van een vijand.

Ik moest hier aan denken omdat er vandaag een stukje over stond in mijn krant. Vergelijkbare verhalen kun je optekenen over vrijwel elk land in Afrika, andere delen van Azie en Zuid Amerika.

De overeenkomst is dat de bevolking nog weinig kennis over en toegang tot moderne gezondheidszorg heeft. Ook is het niveau van opleiding nog erg laag, met weinig hoog opgeleiden.

De enige reden dat de meeste westerlingen (ook de religieuze) niet meer in dit soort zaken geloven (wij noemen het bijgeloof) is dat zij wel goed opgeleid zijn en wel al een eeuw gewend zijn wetenschappelijke gezondheidszorg. Niet omdat we slimmer zijn.

Dit betekent niet dat goed opgeleide mensen niet ergens in kunnen geloven, maar wel dat zij op een andere manier geloven. Wij doen een beetje lacherig over oplichters als Jomanda ( en terecht!)

Zou de hele wereld het ontwikkelings-niveau bereiken van West Europa, dan zou ook het (bij)geloof eenzelfde beeld laten zien dat we nu hier zien. Dit is wel een langzaam proces, want het heeft niet alleen met kennis te maken , maar ook met familie, tradities, cultuur, zaken die je niet zomaar veranderd.

Zolang de bevolking in de ontwikkelingslanden nog flink groeit en die van het Westen langzaam gaat afnemen zal het percentage gelovers inderdaad wel eens kunnen stijgen.

In de 'groeimarkten' van de twee grote religies christendom en islam is die import-religie ook vaak niet meer dan een een nieuwe laag verf bovenop de al veel oudere aanwezige eigen volksgeloven. Dit zie je overal, dus hier in het Indonesische voorbeeld, maar ook bij het katholicisme dat men met voodoo cultuur combineert of met West afrikaanse religies...

Eigenlijk geldt dat overal, ook thuis in Europa zit er veel heidense symboliek in ons eigen christendom vermengd...

[Olorin 155]

Je kunt het ook omdraaien: Een land waar men een nogal materialistische manier van kijken heeft naar de natuur, hyper individualistisch is en geen gevoel heeft voor esthetiek voor ander vormen van taal dan de meest letterlijke... Daarin zal men ook sneller geen religie aanhangen met juist al dien kenmerken maar iets zijn wat erg goed past in onze huidige seculiere samenleving.

[Dubito 0]

Welk land bedoel je daar mee? Toch niet ons land?

Ik heb een boekenkast vol boeken van mensen uit dat land die het daar niet mee eens zijn (en de lokale bibliotheek heeft er nog veel meer.) Geen gevoel voor taal, nou breekt mijn klomp....

[Olorin 155]

Welk land bedoel je daar mee? Toch niet ons land?

Dit land idd. Ik spreek over dominant verschijnsel. Net zoals ik ook over seculier praat en daarmee ook niet zeg dat er geen religie zou bestaan.

Geen gevoel voor taal, nou breekt mijn klomp....

Dat zeg ik niet he. Ik heb het over het verstaan van bepaalde literaire vormen. Een aardig voorbeeldje is mythologie. Niet alleen atheïsten maar ook christenen doen daar hard aan mee: Bijvoorbeeld, de waarde en betekenis van de scheppingsverhalen in de Bijbel. Of het is een dom achterhaald sprookje als het historisch niet klopt, of de wetenschap is meteen de boosdoener, afhankelijk van welk kamp je in zit. Dat getuigt vind ik sterk van een onbegrip van dat literaire type genre. En dat zie je zó vaak.

[Dubito 0]

Seculiere intellectuelen herkennen juist wel het literaire genre van mythen. Waarom zouden ze het een dom achterhaald sprookje vinden? Ze vinden mensen die het letterlijk geloven wellicht wel dom, maar met de literaire vorm van de verhalen zelf heeft dat niks te maken.

Wel kan het zijn dat ze niet zoveel literaire waarde toekennen aan (scheppings)mythen uit genesis omdat die erg beknopt opgeschreven zijn en er gewoon niet zoveel inhoud is om mooi te vinden. Maar er zijn zeker ook andere stukken in de bijbel die literair hoog aangeschreven staan.

[Olorin 155]

Seculiere intellectuelen herkennen juist wel het literaire genre van mythen.

Lang niet allemaal hoor. Niet dat ik de exacten onder ons tegen de schenen weer trappen, maar...

Maar punt is dat onze samenleving niet enkel uit intellectuelen bestaat.

Waarom zouden ze het een dom achterhaald sprookje vinden? Ze vinden mensen die het letterlijk geloven wellicht wel dom, maar met de literaire vorm van de verhalen zelf heeft dat niks te maken.

Lijkt me ook. Maar dat besef heeft niet iedereen.

Wel kan het zijn dat ze niet zoveel literaire waarde toekennen aan (scheppings)mythen uit genesis omdat die erg beknopt opgeschreven zijn en er gewoon niet zoveel inhoud is om mooi te vinden. Maar er zijn zeker ook andere stukken in de bijbel die literair hoog aangeschreven staan.

Het gaat me ook niet zozeer om wat kwalitatief mooie proza of poëzie is. Iets kan een draak van een tekst zijn, maar toch kan de hele essentie aan iemand ontgaan. Andersom ook, je kunt iets op literaire waarde schatten, zonder de eigenlijke betekenis te snappen. (En met 'je' bedoel ik niet jou, maar 'je' als in "men". )

[Gast Anon_phpbb]

Droogstoppel was een nederlander, gereformeerd vermoedeljk. Sjaalman een belg.

Zonder gekheid, de internationale verschillen zijn opmerkelijk. Mijn uiterst onwetenschappelijke waarneming onder hoogopgeleide financials en beleidsmakers in de financiele sector leert me dat Nederlanders weinig muzisch benul hebben, belgen en engelsen opmerkelijk veel. In de slavische landen uit de dubbel-monarchie weinig, Pakistanen niks, andere aziatische moslims veel meer, indiers heel veel.

En in Nederland: Droogstoppel is gereformeerd of een gereformeerden-hatende-ex-gereformeerde. Sjaalman is atheist zonder frustraties, katholiek of vaag.

[Gast Anon_phpbb]

Alles extreem generaliserend natuurlijk.

[Hendrik-NG 220]

Alles extreem generaliserend natuurlijk.

Snap ik. Want de Max Havelaar is in 1860 gepubliceerd. En de Gereformeerde Kerken in Nederland (de groepering van o.a. de "Kuyperianen") is ontstaan in 1892 (1886 als je als ijkpunt de Doleantie zou nemen).

Als dat een verzamelclub van "Droogstoppels" zou zijn geweest, dan zou men hen in ieder geval in 1860 nog niet Gereformeerd hebben genoemd...

Het gaat dus om projectie van het "menstype" dat men tegenwoordig als "Grefo" bestempelt op de Droogstoppel van Eduard Douwes Dekker...

Maar: deze Grefo herkent zowel de Droogstoppel als de Sjaalman in zichzelf... En beseft weer eens het verregaande nut van generalisaties...

[Gast Anon_phpbb]

Alles extreem generaliserend natuurlijk.

Snap ik. Want [volgt een uitleg waarom het een anchronisme is, en een stukje herkenning]

Aha.

[Dubito 0]

Ik lees dan ook niet het financiële dagblad, maar wel Remco Campert

[Gast Anon_phpbb]

Ik lees dan ook niet het financiële dagblad, maar wel Remco Campert

jij bent dan ook geen gereformeerde, of gereformeerden-hatende-ex-gereformeerde

[Hendrik-NG 220]

Alles extreem generaliserend natuurlijk.

Snap ik. Want [volgt een uitleg waarom het een anchronisme is, en een stukje herkenning]

Aha.

Aha?

[Gast Anon_phpbb]

ja. Ik las je reactie en laat je dus even weten dat ik die gelezen heb. Maar ik heb er verder niets aan toe te voegen

[Hendrik-NG 220]

ja. Ik las je reactie en laat je dus even weten dat ik die gelezen heb. Maar ik heb er verder niets aan toe te voegen

Tja... Ik hoop maar dat de voorgaande opmerkingen van alle deelnemers ironisch bedoeld zijn. Want anders vallen ze allen onder de aftrapper "bevestigt maar weer eens dat ... vrijwel compleet cultureel bepaald is"...

Alsof het "tot een denominatie/groep behoren" als vanzelf in houdt dat men gestopt is met denken.

[deze Grefo verlegt zijn aandacht maar weer eens van het forum naar de werken van Campert.

Om maar droogstoppelig 'precies' te zijn: te beginnen bij "Het leven is verrekkellek".]

[Hendrik-NG 220]

Zeg ik dat dat niet zo is?

Voor mij geeft dit maar weer eens aan dat het allemaal één pot nat (mythisch) is. Ieder gemiddeld lid van een bepaalde religie gelooft even heilig in zijn/haar gelijk van de religie die hij/zij aanhangt.

En aangezien ze niet allemaal juist kunnen zijn...

Eensch...!!

Ik zeg: waarheid en gezond verstand, en hier blyf ik by. Voor de Schrift maak ik natuurlyk een uitzondering.

(edit: "This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at http://www.gutenberg.net")

[Gast Anon_phpbb]

ja. Ik las je reactie en laat je dus even weten dat ik die gelezen heb. Maar ik heb er verder niets aan toe te voegen

Tja... Ik hoop maar dat de voorgaande opmerkingen van alle deelnemers ironisch bedoeld zijn. Want anders vallen ze allen onder de aftrapper "bevestigt maar weer eens dat ... vrijwel compleet cultureel bepaald is"...

Alsof het "tot een denominatie/groep behoren" als vanzelf in houdt dat men gestopt is met denken.

[deze Grefo verlegt zijn aandacht maar weer eens van het forum naar de werken van Campert.

Om maar droogstoppelig 'precies' te zijn: te beginnen bij "Het leven is verrekkellek".]

Dat lijkt me een naar leven. Was het niet verrukkuluk?

[Hendrik-NG 220]

ja. Ik las je reactie en laat je dus even weten dat ik die gelezen heb. Maar ik heb er verder niets aan toe te voegen

Tja... Ik hoop maar dat de voorgaande opmerkingen van alle deelnemers ironisch bedoeld zijn. Want anders vallen ze allen onder de aftrapper "bevestigt maar weer eens dat ... vrijwel compleet cultureel bepaald is"...

Alsof het "tot een denominatie/groep behoren" als vanzelf in houdt dat men gestopt is met denken.

[deze Grefo verlegt zijn aandacht maar weer eens van het forum naar de werken van Campert.

Om maar droogstoppelig 'precies' te zijn: te beginnen bij "Het leven is verrekkellek".]

Dat lijkt me een naar leven. Was het niet verrukkuluk?

Dat was "het leven" nog toen ik het boek voor het eerst las - voor mijn eindexamenlijst... Precies daarna kwam de rekkelijkheid het leven binnen...

(En voor de rest gaat het hier om een flauwe en bijzonder vergezochte woordgrap rond de gereformeerde termen "rekkelijk" en "precies"... Maar ik besef maar al te goed dat in de huidige tijden van ontkerstening dat soort grapjes heel "droogstoppelig" moeten worden uitgelegd om nog begrepen te worden... Als hier dan nog enige vorm van zelfspot in zat: hij zal dus nooit meer grappig worden... )

[Ursa 1]

In Indonesia is men op papier moslim (86%). Volgens de koran is geloof in magie streng verboden. Maar het oude volksgeloof in magie en natuurkrachten onder de Indonesiërs is alom aanwezig. Veel ouder dan de islam, die van buiten komt. Van hoog tot laag bezoekt men de lokale doekoen voor een amulet, geneeskrachtig water of vervloeking van een vijand.

Hoe kom je bij dat getal? De Islam is in Indonesië ook niet statisch, en heeft in de afgelopen eeuw ook wel een opleving gekend. Desalniettemin geloof ik graag dat mensen een soort mix maken van hun oude en nieuwe religie, en nog vaak te rade gaan bij oude overtuigingen. Wat dat betreft was het hindoeïsme in Indonesië al een indringer waar nu weinig meer van over is.

De enige reden dat de meeste westerlingen (ook de religieuze) niet meer in dit soort zaken geloven (wij noemen het bijgeloof) is dat zij wel goed opgeleid zijn en wel al een eeuw gewend zijn wetenschappelijke gezondheidszorg. Niet omdat we slimmer zijn.

Dit betekent niet dat goed opgeleide mensen niet ergens in kunnen geloven, maar wel dat zij op een andere manier geloven. Wij doen een beetje lacherig over oplichters als Jomanda ( en terecht!)

Nog steeds genoeg mensen die de horoscoop lezen of hun spirituele kant willen uitdiepen d.m.v. New Age of 'Happinez'.

Zou de hele wereld het ontwikkelings-niveau bereiken van West Europa, dan zou ook het (bij)geloof eenzelfde beeld laten zien dat we nu hier zien. Dit is wel een langzaam proces, want het heeft niet alleen met kennis te maken , maar ook met familie, tradities, cultuur, zaken die je niet zomaar veranderd.

Dit soort uitspraken vind ik als historicus altijd wat gevaarlijk. De ontwikkeling in West-Europa zegt eigenlijk niks over hoe het er in andere landen aan toe zal gaan. West-Europa zelf moeten we al niet zien als een eindproduct, het kan hier nog alle kanten op. De kijk op religie verschilt ook heel erg per land, denk ik. Van het behoorlijk seculiere Frankrijk naar Spanje, Italië of de VS waar religie al een veel grotere rol speelt (hangt er even van af wat je als West-Europa en/of Westers definieert). Wat dit betreft is China een heel interessant land, waar technologische en economische vooruitgang niet per se gepaard gaan met veranderende opvattingen van de staat of de vrijheid van levensovertuiging. Misschien komt dat nog, misschien niet. China is sowieso een land met heel andere geschiedenis en achtergrond dan West-Europa.

In de 'groeimarkten' van de twee grote religies christendom en islam is die import-religie ook vaak niet meer dan een een nieuwe laag verf bovenop de al veel oudere aanwezige eigen volksgeloven. Dit zie je overal, dus hier in het Indonesische voorbeeld, maar ook bij het katholicisme dat men met voodoo cultuur combineert of met West afrikaanse religies...

Eigenlijk geldt dat overal, ook thuis in Europa zit er veel heidense symboliek in ons eigen christendom vermengd...

Ik denk dat je ook niet moet onderschatten in hoeverre religies door elkaar gemengd zijn. Je kunt wel zeggen dat India hindoestaans is (zeker na 1950) of Brazilië christelijk. Neemt niet weg dat toen Europeanen de weg naar India hadden weten te vinden, ze daar ook christenen aantroffen, en dat de gebieden die we nu als Islamitisch beschouwen behoorlijk lang vooral christelijk zijn geweest en ook nu nog (soms behoorlijke) christelijke minderheden kennen.

Overal op de wereld is de kans steeds groter dat je als christen wordt geboren.