Sacramenten in 't eerste millennium

[Olorin 155]

Toen ik een boek zat te lezen viel mij een bepaalde tekst op, waar ik hoop wat uitleg, context, commentaar, kritiek, of weet ik wat op te krijgen.

Hier volgt een tekst van Adriaan H. Bredero. Hij is ondermeer hoogleraar middeleeuwen geweest aan de Vrije Universiteit. De tekst is afkomstig uit het boek Christenheid en christendom in de middeleeuwen, een tweede herziene druk uit 1986. Het boek is schetst een overzicht van het christendom, in de brede zin van het woord, in de middeleeuwen. Dit vanuit cultuur historisch oogpunt.

Het volgende citaat komt uit een hoofdstuk over de kerstening in de vroege middeleeuwen. De tekst gaat over Germaanse krijgstammen die gekerstend worden, maar waarbij gedragingen er niet christelijker op werden. Maar als gevolg van die gedragingen kwamen ze buiten de christengemeenschap te staan. Dat was van oudsher een gangbaar gebruik. Vervolgens staat er de tekst die ik hier citeer:

'Vergiffenis van zonden en kwijtschelding van zondestraffen werd daar met het doopsel gegeven aan de bekeerling. Dit had er toe geleid dat velen jarenlang doopleerling of catechumeen waren gebleven en zich pas op latere leeftijd hadden laten dopen: sommigen pas op hun sterfbed. Na veel strijd binnen de kerk was toen de mogelijkheid gegeven voor een tweede zondevergeving, ook wel als tweede doopsel aangeduid. Daarmee waren de mogelijkheden voor een zondaar om zich met de kerk te verzoenen uitgeput. […] Dit systeem, dat reeds problematisch was geworden voor hen die uit christenouders waren geboren, bleek ten aanzien van de Germaanse bekeerling niet meer te handhaven. Ierse geloofspredikers, die naar Gallië kwamen, introduceerden toen de veelvuldige biecht en weken duidelijk af van de bestaande biechtpraktijk. Zij vereenvoudigden daarmee tevens de kinderdoop. De zondaar, die nu zijn zonden beleed, kreeg een boetedoening of penitentie opgelegd. Na volbrenging hiervan volgde de kwijtschelding van zonden ofwel absolutie. De zondestraffen waren voordien dus uitgeboet. De penetenties, doe deze zondaars werden opgelegd waren doorgaans niet licht. Blijkens hetgeen daaromtrent bekend is uit toenmalige biecht- of penitentiaalboeken werden deze boetetarieven vastgesteld naar analogie van de Germaanse volkswetten.'

Adriaan H. Bredero, Christenheid en christendom in de middeleeuwen (Kampen 1986) 21

Ik vind het een wat opmerkelijke tekst. Nu betreft het een periode waar ik me zelf niet echt in heb gespecialiseerd, dus ben ik eigenlijk benieuwd van mensen die wat meer af weten van dit onderwerp, vanuit theologische, historische, of weet ik wat voor invalshoek, hoe zij tegen dit citaat aankijken en hoe ze dit plaatsen.

[Eulogía 0]

Vreemd.

[Annatar 0]

Wat wil je precies over dit citaat weten? Je kunt er natuurlijk een heleboel over vertellen maar misschien kun je je vraag wat specificeren.

[Raido 0]

Quote:

Op dinsdag 18 mei 2010 22:47:15 schreef Bonaventura het volgende: Wat wil je precies over dit citaat weten? Je kunt er natuurlijk een heleboel over vertellen maar misschien kun je je vraag wat specificeren.

Wederdoop = Ketterij

[Olorin 155]

Quote:

Op dinsdag 18 mei 2010 22:47:15 schreef Bonaventura het volgende: Wat wil je precies over dit citaat weten? Je kunt er natuurlijk een heleboel over vertellen maar misschien kun je je vraag wat specificeren.

Verschillende zaken eigenlijk.

Zoals dat ik dat 2x dopen nogal, euh.. opmerkelijk vind. En tevens de opkomst van de biecht op de beschreven manier. Nu ben ik eigenlijk benieuwd hoe dat zit met de kerkelijke leer in die tijd en de verhouding met de praktijk in Europa. En tevens die hele ontwikkeling van de sacramenten.

[Gast Anon_phpbb]

Quote:

Op dinsdag 18 mei 2010 20:52:27 schreef Olorin het volgende: Na veel strijd binnen de kerk was toen de mogelijkheid gegeven voor een tweede zondevergeving, ook wel als tweede doopsel aangeduid.

Kortom, de eerste herkenning binnen de Kerk van de woorden van Christus:

Quote:

Als jullie iemand zijn zonden vergeven, dan zijn ze ook vergeven; als jullie ze niet vergeven, dan blijven ze behouden.

(joh 20:23)

De biechtpraktijk moest nog groeien, en het sacrament, door Christus ingesteld, was nog niet eerder bediend, en had nog geen naam. Men noemde het een "tweede doopsel", wat gezien de werkzaamheid van het sacrament niet bepaald vreemd gekozen was, zeker niet in het licht van de tot dan toe bestaande praktijk het doopsel niet zozeer te zien als toetreden tot de Kerk als wel als moment van vergeving van zonden.

Was het daarmee een tweede doop? Natuurlijk niet, de Kerk heeft altijd één doopsel beleden, zoals zo duidelijk vastgelegd in het credo van Nicea:

Quote:

Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum.

Er zijn dus twee mogelijke verklaringen van deze tekst:

1. Die rare vroege middeleeuwers waren hun credo vergeten, en gingen over tot wederdopen.

2. Wat ook wel met "tweede doop" werd aangeduid is het sacrament dat we later "biecht" zijn gaan noemen, en weer later "boete en verzoening".

[Olorin 155]

Dankje CvW, dan kan ik het allemaal wat beter plaatsen.

Zou je misschien iets meer kunnen vertellen over die ontwikkeling? Enerzijds vind ik dat 'doop eindeloos uitstellen' een wat vreemde manier, waarvan ik dan eigenlijk wel snel een afwijzende reactie had verwacht. Maar keizer Constantijn deed het ook en misschien was het ook een reden waarom de moeder van Augustinus hem niet doopte. Al kan dat laatste wellicht ook te maken hebben gehad met zijn vader.

Het tweede wat me niet helemaal duidelijk is, is de zaak rond de (proto-)biecht. Als het sacrament door Christus was ingesteld, waarom heeft het dan nog even geduurd tot het in gebruik kwam? Vanwaar het idee dat het maar één keer gebruikt kon worden? En vanwaar die 'veel strijd' in de kerk als het sacrament door Christus ingesteld is?

Ik herinner me ook nog zoiets als een openbare schuldbelijdenis vroeger in ik meen de oudheid. Hoe moet ik dat hier in plaatsen?

Het onderwerp van dat 'tweede doopsel' is best nieuw voor me. Nu heb ik ook helemaal niet veel over dat soort onderwerpen gelezen, dus dat zegt niks. Maar had ergens toch dan wel verwacht dat ik er iets over zou lezen bij Augustinus ofzo. Anderzijds, ook van zijn werk heb ik maar heel weinig van gelezen dus ook dat zegt natuurlijk niks.

Mja, veel vragen, maar dergelijke zaken maken me nieuwsgierig.

[Gast Anon_phpbb]

Quote:

Op woensdag 19 mei 2010 11:51:21 schreef Olorin het volgende: Dankje CvW, dan kan ik het allemaal wat beter plaatsen.

Graag gedaan.

Quote:

Zou je misschien iets meer kunnen vertellen over die ontwikkeling? Enerzijds vind ik dat 'doop eindeloos uitstellen' een wat vreemde manier, waarvan ik dan eigenlijk wel snel een afwijzende reactie had verwacht. Maar keizer Constantijn deed het ook en misschien was het ook een reden waarom de moeder van Augustinus hem niet doopte. Al kan dat laatste wellicht ook te maken hebben gehad met zijn vader.

Ik weet niet hoe en waarom dat precies zo gelopen is, als je het echt goed wil weten zal je bij goede kerkhistorici te rade moeten gaan, niet bij een hobbyende autodidact. Maar voor wat het waard is:

Er zijn aanwijzingen dat in het begin de kinderdoop werd toegepast, en als dat zo is, dan moet er een moment zijn geweest dat die verdwenen is. Het ligt imho meer voor de hand dat de (zwakke) aanwijzingen voor de historiciteit van de kinderdoop in de eerste jaren wat zijn opgeblazen door voorstanders van de kinderdoop in discussie met volwassendopers. Iets concreter: ik denk niet dat de kinderdoop erg oude papieren heeft.

Voor het katholieke verstaan is dat ook helemaal niet nodig. Er zijn zoveel zaken die we pas later in de Schrift en in de Overlevering hebben leren verstaan. Voor niet-katholieken is dat soms wat lastig te begrijpen merk ik, omdat men het ziet als zou de Kerk nieuwe dingen toevoegen. "Menselijke tradities" wordt het wel genoemd. Maar niets is minder waar, de RKK voegt nooit iets toe aan de Openbaring. Wel ontdekt zij steeds meer de volle betekenis van de onveranderlijke Openbaring.

Het eindeloos uitstellen van de doop vind ik niet zo vreemd, en ik zie dus ook niet zo goed waarom daar bezwaar tegen gemaakt zou moeten zijn. Wellicht helpt het te bedenken dat het christendom, zelfs na Constantijn, heel lang een kleine religie is geweest, of tenminste één van de vele. Het idee dat iedereen maar gered moest worden was daardoor alleen al niet bepaald vanzelfsprekend. Dat mensen, door dat uitstellen van de doop, daardoor wel een stevig risico namen ongedoopt te sterven en dus voor eeuwig verloren te gaan, zal niet zo heel bizar zijn geweest. Maar ook andersom geredeneerd, de ervaring en de Schrift leren dat mensen, ook na de doop, zondig zijn. Als je meent dat sterven in staat van doodzonde je onherroepelijk verloren doet gaan, dan zorg je dat de kans daarop zo klein mogelijk is. Dus dopen zo kort mogelijk voor je dood.

Het idee dat de hel leeg is, of zelfs dunbevolkt, is tamelijk recent.

Quote:

Het tweede wat me niet helemaal duidelijk is, is de zaak rond de (proto-)biecht. Als het sacrament door Christus was ingesteld, waarom heeft het dan nog even geduurd tot het in gebruik kwam?

Ja, waarom gaan de dingen zoals ze gaan? Bedenk dat er géén continue lijn ligt tussen de eerste Jezus-gemeente en het christendom. Natuurlijk zal iedere nette gelovige christen dit weerspreken, en liefst er schande van spreken dat ik dit zeg, maar bekijk het eens als historicus. We weten dat Paulus aan de bron staat van enkele belangrijke christelijke centra, maar we weten ook dat het contact tussen Paulus en de Jeruzalem-gemeente beperkt was, en dat Paulus zijn eigen overtuigingen niet zelden stelde boven wat in de Jeruzalem-gemeente gebeurde. Over andere directe lijnen hebben we nauwelijks informatie, hoewel de Schrift en enkele van de oudste christelijke geschriften er wel iets over laten zien.

Kortom, de overdracht van de Overlevering van Jezus en de Apostelen naar de eerste christelijke gemeenschappen buiten Jeruzalem was zacht gezegd wat problematisch. Vervolgens is in de eerste eeuwen nogal veel van de verdere overdracht gehinderd door de christenvervolgingen, eerst door de joden, later door de romeinen. Pas met het opkomen van de monastieke tradities zie je dat het christendom een methode 'ontdekt' om het geloofsgoed robuust en redelijk betrouwbaar te bewaren en door te geven.

Quote:

Vanwaar het idee dat het maar één keer gebruikt kon worden?

geen idee. Iets met "hellend vlak" vermoed ik.

Quote:

En vanwaar die 'veel strijd' in de kerk als het sacrament door Christus ingesteld is?

Je kent vast, bijvoorbeeld op dit forum, wel het verschijnsel dat iemand met een afwijkende visie komt, daar een Bijbelse onderbouwing bij levert waar hij zelf reuze trots op is, en die vervolgens niet op een staande ovatie kan rekenen? Neem het idee van de dubbele predestinatie, of de Lutherse canon, etc., etc. Allemaal ideeën die "Bijbels" zouden zijn, maar gek genoeg pas na vele, vele eeuwen ontdekt zijn. Religie ontwikkelt zich.

Quote:

Ik herinner me ook nog zoiets als een openbare schuldbelijdenis vroeger in ik meen de oudheid. Hoe moet ik dat hier in plaatsen?

Voor zover ik weet is dat vrij lang normaal geweest, maar ik ben daar echt niet goed van op de hoogte.

Quote:

Het onderwerp van dat 'tweede doopsel' is best nieuw voor me. Nu heb ik ook helemaal niet veel over dat soort onderwerpen gelezen, dus dat zegt niks. Maar had ergens toch dan wel verwacht dat ik er iets over zou lezen bij Augustinus ofzo. Anderzijds, ook van zijn werk heb ik maar heel weinig van gelezen dus ook dat zegt natuurlijk niks.

Ik weet ook niet of dat in dezelfde periode speelt. Maar ik kan me ook niet herinneren dat ik er bij Augustinus iets over heb geleverd, en ik heb wel vrij veel van hem gelezen inmiddels. Bedenk wel dat Augustinus veel preekte en veel polemieken schreef, hij was geen encyclopedist.